વંશવેલો

                             વંશવેલો                                                                                                           

“ મેં તુમ્હેં ભૂલ જાઉં યે  હો નહી  સકતા ઓર તુમ મુજે ભૂલ  જાઓ યે મેં હોને નહીં દૂંગા . ” જ્યારે વંશવેલો શીર્ષક સાંભળ્યું ત્યારે આ ફિલ્મી ડાયલોગ યાદ આવ્યો .  તમે વિચાર કરતા હશો કે આ ડાયલોગને  વંશવેલા સાથે શું લાગે વળગે?  તો આગળ આ  લેખમાં મારી વિચારધારા પ્રસ્તુત કરું છું. 

        આ પૃથ્વી પર જન્મેલા બધા જ  જીવોનો એક નિશ્ચિત આયુષ્યકાળ છે. આ સમયમાં મનુષ્યથી જેટલું બને તેટલું  કાર્ય થાય છે પણ આખરે તો આ પૃથ્વીથી  વિદાય જ  લેવાની છે ,  તો શું  મનુષ્યને  અને બીજા જીવોને આમ લુપ્ત થઈ જવાનું સ્વીકાર્ય છે ?   કદાચ ના  , એટલે જ  એમનામાં  પ્રજનન એટલે કે’ procreate’ ની પ્રબળ ભાવના  જન્મે છે.  આપણા શાસ્ત્રો પ્રમાણે  એ ગૃહાવસ્થાનો એક સંસ્કાર  છે.  પુરાતન કાળની પ્રથા પ્રમાણે શાસ્ત્રોમાં માવતર અને સંતાનોના અરસપરસ અધિકારો અને કર્તવ્યો છે. એ યુગ પ્રમાણે , પુત્રોને જીવન પછી કરવામાં આવતા સંસ્કારોની જવાબદારી અપાઈ  છે. આથી પણ ઘણા લોકો સંતાનની ઝંખનાં રાખતા હોય છે. 

       વંશજ માત્ર સંપત્તિ સાચવવા માટેનું પાત્ર  નથી પરંતુ માણસના કેટલાય પાર્થિવ અને  આધ્યાત્મિક લક્ષણો  / સંસ્કારો છાની અને દેખીતી  રીતે પેઢી દરપેઢી સચવાય છે .  આપણા હાડમાંસમાં કેટલાય પિતૃઓના  અનુવાંશિક  ગુણો સમાયેલા છે  જેનું આપણને જ્ઞાન પણ નથી.  ભલે ખુલ્લી રીતે એનું પ્રદર્શન ન થાય પણ આપણામાં ક્યાંક એના સંકેતો રહેલા  છે. ઘણા  ધાર્મિક કાર્યોમાં પણ વંશનાં વડીલોના નામો લેવાય છે. 

     

         થોડા વરસો પહેલાં  મેં બીટ અને ઝુકીનીનો   છોડ ઉગાડવા માટેનો  નિષ્ફળ  પ્રયત્ન કર્યો હતો . બંનેના બીજ સરખા જ દેખાતા હતા. ત્રણ દિવસ પછી મેં જોયું કે રાઈ જેટલા બીટના બીજમાં ગુલાબી રંગનો અંકુર

 ફૂટ્યો હતો . એ નાનો બીજ પણ એના પૂર્વજોના સંસ્કાર છુપાવીને  બેઠો હતો.   આ વાત મારા મનને  સ્પર્શી 

ગઈ .  જેમ કોઈ અત્તર કે પરફ્યુમ સૂંઘો એટલે તરત એ  ફુલની  છબી તમારા  માનસમાં  ઉપસે છે એ જ પ્રમાણે  મનુષ્ય  એના વંશજોથી  જીવિત  રહે છે. 

       હવે તો વિજ્ઞાનની મદદથી પણ જે નૈસર્ગિક રીતે ન મેળવી શકતા હોય એવા  દંપત્તિઓ પણ  સંતાનસુખ મેળવી રહ્યા છે પણ કોઈને સંતાનસુખ ન મળે તો શું  ? વારસો માત્ર  સંપત્તિનો  નથી , પણ આદર્શો  અને સંસ્કારોનો પણ હોય છે.  આજે જગતમાં ઘણા બધા લોકો  એમના  જીવનકાળ દરમિયાન પોતાના આદર્શો (ideology)   પ્રસ્થાપિત કરવામાં  કાર્યરત છે,   જેથી એમના આદર્શોને પણ  વંશ મળી રહે.  જેમાં એમની  પ્રતિભા  જળવાઈ રહે. વંશવેલો જળવાઈ રહે. 

                                                         જાગૃતિ દોશી ( અમેરિકા ) 

       તમને એક વિનંતી છે કે કોમમેન્ટ છોડો , જેથી કેટલાં મિત્રોં વાંચે છે એ ખબર પડે . ધન્યવાદ !!

                આધુનિકીકરણ / અનુકરણ 

              એક જમાનામાં આપણે ત્યાં દરજીને કપડાંની સાથે શાકભાજી લેવાની થેલીઓ શીવવાં અપાતી . ૯૦ની સાલમાં પ્લાસિ્ટકની થેલીઓનો દૌર શરુ થયો અને કપડાંની થેલી લઈ જવામાં ખાસ કરીને યુવાનોને શરમ આવવા  લાગી. ડોકટરને ત્યાં જતી વખતે ખાલી  શીશી લઈ જતા અને ડોકટર એમાં સીરપ ભરી આપતાં . ટીશયું પેપર , વાઈપ્સ આ બધાનો તો ખ્યાલ પણ ન હતો. કહેવાનો અથૅ છે કે આપણી એક જીવન શૈલી હતી જે  પશ્રિચમી દેશો કરલાં અનોખી હતી. Sociology  ( સામાજીક શાસ્ઞ) માં Moedenization ( આધુનિકીકરણ ) અને Westernization (  પશ્ચિમીકરણ ) આ બે અલગ વિષયો છે. આપણે  પશ્ચિમીકરણને જ આધુનિકીકરણ સમજી લીધું છે. જે વિદેશી દેશો કરે એ આપણને ગમે પણ આપણું હલકી ગુણવતાવાળું લાગે છે. ભાષાથી લઈ પોશાક , રહેણી સહેણી હવે બધું જ આધુનીક જોઈએ. 

     

જેમ આપણે  પશ્ચિમીકરણ અપનાવ્યું છે એમ  પશ્ચિમી નાગરિકો હવે ભારતીય વસ્તુઓ તરફ  આકર્ષિત થતાં જાય છે. બહુ મોટી સંખ્યામાં એ લોકો હવે  આયુર્વેદિક નુકસાઓ અપનાવવા લાગયા છે. આજે કેટલા બધા વિદેશીઓ ભારત આવીને કે પોતાના જ દેશમાં રહીને યોગાભ્યાસ શીખી ચોગા કલાસીસ ચલાવે છે. હંમણા એક ફિલ્મમાં જોયું હતું કે વિદેશી લોકો યોગ ને યોગા કહેછે  તેથી આપણે પણ એમ કહીએ છીએ. યોગના માધ્યમથી હળદર (tumeric) , આદુ ( ginger) , તુલસી(basil) ,  અને નીમ (neem) જેવી વસ્તુઓના ગુણધૅમ જાણીતા થયા છે. હવે ધ્યાનાભ્યાસ ( meditation) આખા ય  વિશ્વમાં માનસિક તાણ દુર કરવા માટે   બહું જ પ્રચલિત માધ્યમ છે. જેનો ઉપયોગ cognitive therapy  ( જ્ઞાનાત્મક વતૅન ઉપચાર ) તરીકે પણ થાય છે. શરીરની  શુધ્ધી માટે ઉપવાસ કરવાની  પ્રથા પણ તૂટક તૂટક ઉપવાસ  (intermittent fasting) તરીકે 

વખણાઈ છે. 

અમેરિકામાં મોટાં શહેરોમાં હવે સમોસા , ઢોસા અને પંજાબી ભોજનના નામો જાણીતા થઈ ગયાં છે. હોળીના તહેવાર દરમ્યાન ઘણી જગ્યાએ હોલી મેલા કે કલર રન ( color run ) યોજાય છે , જેમાં વિવિધ સંસ્કૃતિના લોકો ભાગ લે છે. ઘણાં આરેગ્યપ્રધાન સામાયિકોમાં તો  ખિચડી અને મગની દાળની માહીતિ પણ છપાય છે. લોકોને ઘી અને નાળિયેર તેલના ફાયદા સમજાવાય છે. મોટાં મોટાં મારકેટીંગ ડેવલપરો એમના માલ સામાનમાં  વિવિધતા લાવ્વા માટે ધણી વાર પારંપારિક ભારતીય કલાનું અનુકરણ કરે છે. 

હવે આખું જગત રીસાયકલિંગ કરો !, રીસાયકલિંગ કરો ! એમ કહે છે . પ્લાસિટકનો વપરાશ ઓછો કરી કપડાનાં અને બીજા પદાથોૅ વડે   બનાવેલા થેલા ( tote ) વપરાશમાં લાવેછે. કોઈ જગ્યાએ કાગળની થેલીઓ આપવામાં આવે છે, આપણે ત્યાં તો પ્લાસિટકના  પેકેજીંગ   પહેલા કાગળમાં જ વસ્તુઓ બાંધ્વામાં આવતી. પતરાઈઓ અને કુલ્ડીનો પણ સમાવેશ કરવો જરુરી છે.  પ્રાચીન સમયમાં તાંબા-  પિતળ અને માટીના વાસણો વપરાતા , સ્ટીલનું આગમન થતાં લોકોએ તાંબુ પિતળ ભંગારમાં કાઢી નાખ્યું અને લોકોના ઘરોમાથી લિપ્ત થયા બાદ હવે પાછો દેશ વિદેશમાં  એમનો મહિમા વધવા લાગયો છે. આપણે ત્યાં  બધાં નાના મોટા સાધનો રીપેર થતા . દૂધની થેલીથી માંડીને મશીનો સુધી બધું જ રીસાયકલ થતું. 

આવા તો ઘણાં દાખલાઓ ગણાવી શકાય પરંતુ કહેવાનું  તાતપર્ય એટલું છે કે આપણે અનુકરણના રસ્તે આપણી જીવનશૈલી બદલવા માંગીએ છીએ જયારે એના ફાયદો લઈ બીજા લોકો એમનું જીવન સુધારવા માંગે છે. વસ્તુઓ વેચી વકરો કરવા માટે આખી દુનિયાનાં વ્યાપારો તત્પર છે. હવે તદન પાછા ફરવું શકય ન હોય પણ બને ત્યાં  સુધી વિદેશોનું આંધળું અનુકરણ ન કરવું જોઈએ.